ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԹԱՆԳԱՐԱՆ

Արցախի գանձերը՝ ՄԱՍ IV

HMA > Արցախի գանձերը՝ ՄԱՍ IV

Արցախի գանձերը՝ ՄԱՍ IV

Արցախի գանձերը՝ ՄԱՍ IV

Արցախը 19-ից 21-րդ դարերում

Հայկական ազգային տարազը հայկական մշակույթի անբաժանելի բաղադրիչն է, որն անցել է պատմական զարգացման երկար ուղի։ Պատմական Հայաստանի յուրաքանչյուր գավառ առանձնանում է իր տարազով՝  միաժամանակ ունենալով  տարազի բաղկացուցիչ մասերի, նախշերի տարբեր տարրերի, դրանց պատրաստման ու հագնելու եղանակի որոշ համընդհանուր գծեր։

Սյունիք-Արցախ տարազախումբը առանձնանում էր իր համեստ զգեստներով, շքեղ զարդերով և գլխի բարդ հարդարանքով։ Ավանդական կանացի տարազը բաղկացած էր վրայի շապիկից (վիրվի հալավ) և «իրեքփշկանի» կոչվող պարեգոտից, որը կրում էին շապիկի վրա: Վերնաշապիկը կարվում էր կարմիր գույնի մետաքսյա կամ չթե կտորից,  պարանոցից երկարավուն բացվածքով, որը զարդարում էին սև թավշյա կամ կերպասե կտորի ժապավենով, ինչպես նաև արծաթյա մանր զարդերով։ «Իրեքփշկանու» փեշը բաղկացած էր երեք մասից, և կարում էին մուգ կանաչ մետաքսից և  կապույտ կամ մանուշակագույն կտորից։

ՑՈՒՑԱՀԱՆԴԵՍԻ ՊԱՏԿԵՐԱՍՐԱՀ

  • Գորգ, Ջրաբերդ, 20-րդ դարի սկիզբ, Արցախ- Սյունիք, նյութ՝ բուրդ, ԱՄՄԹ L1991.21, Ջրաբերդ տիպի վիշապագորգը հայտնի է նաև Արծվագորգ անվամբ։ Գորգադաշտի կարմիր հիմնագույնի վրա պատկերված են երեք ճառագայթազարդ, խաչահիմք զարդահորինվածքներ՝ կենտրոնում գեղազարդված վարդյակներով։ Գորգն ունի երեք զարդագոտի։ Ներքին և արտաքին եզրագոտիները հարդարված են ատամնավոր եզրանախշով, կենտրոնի եզրագոտին՝ իրար կցված աստղածաղիկներով։
  • Գորգ, 1803 թ., Արցախ, բուրդ, ՄՏԿԿԿԹ 443, Շեղանկյունազարդ գորգեր գործվել են Հայաստանի տարբեր տարածաշրջաններում: Այն մեծ տարածում է ունեցել հատկապես Արցախում, Սյունիքում և Լոռու շրջանում (ավելի ուշ՝ Շամախիում), որտեղ 19-20-րդ դդ․ ստեղծվել են դրանց զանազան տեսակներ։ Այս գորգը գեղազարդված է դաշտի երկայնքով ձգվող իրար կցված շեղանկյունաձև նրբագեղ ոճավորված նախշերով, որոնք կենտրոնում ունեն խաչահիմք վարդյակներ։ Գորգը վերևի եզրամասում ունի տարեթիվ և անունների հայատառ սկզբնատառեր։
  • Գորգ, 1906 թ․, Շուշի, նյութ՝ բուրդ, ԱՄՄԹ L1988.727, Գորգի այս զարդահորինվածքը բնորոշ է Արցախի և Սյունիքի հայկական միջնադարյան մանրանկարչության կենտրոններին։ Կարմիր հիմնադաշտը զարդարված է շեղանկյունաձև զարդից, որի գագաթներին կան մեկական ծաղկանախշ, իսկ կողքերին` մեկական պատկերով հորինվածք։ Կանոնավոր շարքերի միջանկյալ և եզրային մասերը զարդարված են կենաց ծառի, մարդու և կենդանիների պատկերներով։ Շրջագոտու ներքին և արտաքին շերտերը հարդարված են ալիքաձև գալարանախշերով։ Կենտրոնի լայն սպիտակ եզրագոտու երկայնքով ձգվում են միմյանց կցված խաչահենք աստղածաղիկներ։ Գորգի վերևի մասում հայատառ հետևյալ գրությունն է․ «Ասլան 1906 թ. Խաչատրեն»։
  • Ջեջիմ, 19-րդ դար, Արցախ, նյութ՝ բուրդ, ԱԷԹ,Կարպետագործությունը Հայաստանում ունի շատ հին ավանդույթներ և նրա ակունքները ավելի վաղ են, քան նույնիսկ գորգագործությանը։ Կարպետագործությամբ զբաղվել են Հայաստանի գրեթե բոլոր շրջաններում։ Դրանք ծառայել են տարբեր նպատակների համար (փռոց, ծածկոց, բարձ, մեզար, խուրջին, աղաքսակ, անկողնապարկ, ներքնակ և այլն) և ունեցել են տարբեր անուններ։Ջեջիմ կոչվող այս կարպետը մի առանձին խումբ է, որն ունի յուրօրինակ գործվածքի ձև և զարդապատկերներ։ Կարպետի հիմնադաշտը նեղ գունաժապավենների շնորհիվ բաժանված է երեք հատվածի, որոնք լրացված են շեղ և խաչաձև ոճավորված զարդանախշերով։ Կարմիր և կապույտ միջանկյալ դաշտերը հարդարված են երկու համակենտրոն գույնզգույն կեռազարդ շեղանկյուններով, որոնք ամփոփում են խաչահիմք վարդյակներ։
  • Գորգ «Ամարաս», 1918 թ․, Արցախ՝ Վարանդա-Խաչեն, բուրդ, ՎՄՄ, Գեղազարդված է բազմաթերթ, գծայնացված խոշոր վարդակներով և բուսածաղկային նախշերով ու կենդանակերպ ոճավորումներով։ Դաշտի վերին մասում կա հայատառ, թվակիր գրություն՝ «1918 թ․ ՍԻՐԱՆՈՒՇ ԱՆՆԱ», միջնամասում՝ «ԹԱԳՈՒՀԻ» և «ՍԻՐԱՆ»։
  • Գորգ «Գետաշեն», 1858, Արցախ, նյութ՝ բուրդ, ԱՀԹ 1992.361, Ատամնավոր եզրերով, շեղանկյունաձև զարդանախշով գորգերի այս խումբը կոչվում է «Գետաշեն»։ Այն նախշազարդված է հինգ շեղանկյուն մեդալիոններով և ծաղկային, կենդանակերպ ու երկրաչափական պատկերներով: Թույլ կարմրամանուշակագույն երանգն ստացված է Արարատյան որդան կարմիր ներկանյութից: Գորգն ունի հայերեն արձանագրություն՝ «Այս [գա] բաս գործվեցավ 1858 ամի Ա[պրիլ] 14»:
  • Տարազային համալիր, 1819 թ., Շուշի, նյութ` մետաքս, բամբակ, ՀՊԹ 851, 8430-2,Կանաչ մետաքսե, երկար թևքերով, ոսկեթել ասեղնագործ երիզներով վերնազգեստի տակից կրում էին կարմիր մետաքսե շապիկ` բամբակե կտորից կարված թևքերով:
  • Գոտի, 18-րդ դար, Արցախ, նյութ՝ արծաթ, կաշի, ՄՏԿԿԿԹ1596,Կաշվե ժապավենի վրա ամրացված են 6 գմբեթաձև զարդակոճակներ և 5 նեղ երկարավուն արծաթե զարդատախտակներ։ Արծաթե ուղղանկյուն երկմաս ճարմանդի և կենտրոնի ելուստավոր հավելվածի բուսական և երկրաչափական զարդանախշերը եզերված են վերադիր բուսական և հատիկավոր զարդանախշերով։ Պատրաստված է փորագրման, սևադապատման և արծնապատման եղանակով։
  • Գլխազարդ «Կեռ», 19-րդ դար, Շուշի, նյութ՝ արծաթ, ԱՊՊԵԹ ԳԳ. 15275,Հյուսածո շղթաների վրա ամրացված են քառակող, ցանցկեն, արծաթյա տախտակներ։ Կատարված է զուգաթելի եղանակով։ Արցախ-Սյունիքի կանացի տարազի կարևոր մաս էր կազմում գլխազարդը, որն աչքի էր ընկնում իր առանձնահատուկ շքեղությամբ ու գեղեցկությամբ։ Այն համարվել է նաև ամենաբարդը, քանի որ բաղկացած է եղել մի քանի մասից։ Կեռազարդերը գլխի հարդարանքի կարևոր մասերից էին: Դրանք քունքերի մոտից ձգում էին դեպի գագաթը և գլխի hետևի մասում իրար խաչաձևելուց հետո ամրացնում գլխաշորին։
  • Դաշույն պատյանով, 19-րդ դ., Շուշի, նյութ՝ պողպատ, արծն, փայտ, ոսկեջուր, ՀՊԹ6335, Ուղիղ երկսայր շեղբով դաշույն է։ Դաստակին կա երեք ելուստ, որոնցից երկուսը կիսագնդաձև են, երրորդը՝ օվալաձև։ Դաշույնը բացառիկ է իր գեղազարդմամբ։ Ի տարբերություն ընդունված եղանակների (արծաթապատում, սևադանախշում)՝ դաշույնի պատյանի դիմերեսն արծնապատ է՝ գեղազարդված ոսկեգույն բուսանախշերով ու գալարուն օձի պատկերով։ Ոսկերիչ-զինագործ՝ շուշեցի վարպետ Գրիգոր Բադամյանց
  • Պատմութիւն Սուրբ Գրոց, 1828, Շուշի, ՀԱԳ, Համարվում է 1828 թ․ Շուշիում հրատարակված առաջին տպագիր գիրքերից մեկը։ Ռուսերենից թարգմանել է գրիչ-թարգմանիչ Հարություն Դավթյան Ջուղայեցին։ «Պատմություն Սուրբ Գրոց»-ը հրատարկվել է Շուշիում հաստատաված Բազել քաղաքի բողոքական քարոզիչների հիմնած տպարանում (1828-1835 թթ․)։ 1828 թ․ նրանք հրատարակեցին չորս գրքույկ, որոնցից մինչ օրս պահպանվել է միայն «Պատմութիւն Սուրբ Գրոց»-ը։ 1837 թ․ քարոզիչների գործունեության դադարից հետո տպարանը ձեռք բերեց Բաղդասար մետրոպոլիտ Հասան-Ջալալյանը։
  • «Պատմութիւն կամ Յիշատակ ինչ ինչ անցից՝ դիպելոց յաշխարհին Աղուանից» համառօտագրել ի Սրբազնակատար Կաթուղիկոսէն Աղուանից ի Տէր Եսայեայ Հասան Ջալալենց, 1839, Շուշի, ՎԹՄԹ,Աշխատությունը 18-րդ դարի 20-ական թվականների հայ ազատագրական պայքարի, հայ-վրացական և հայ-ռուսական հարաբերությունների, տարածաշրջանի ռազմաքաղաքական իրադարձությունների վերաբերյալ հարուստ սկզբնաղբյուր է՝ գրված ականատես հեղինակի և ազատագրական պայքարի ղեկավար, կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալյանի (1702-1728) ձեռքով։ Երկրորդ անգամ լույս է տեսել Երուսաղեմում, 1868 թ․ «Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի» վերնագրով։
  • «Հայկական աշխարհ» ամսագիր, 1874 թ․, N1-2, Շուշի, ՀԱԳ,Շուշիում լույս տեսած առաջին գրական, մանկավարժական և կրոնական ամսագիրն էր։ Խմբագիր-հրատարակիչն էր վարդապետ Խորեն Ստեփանեն (Ստեփան Ստեփանյան), որը 1874-75 թթ․ Շուշիում նաև մանկավարժական եռանդուն գործունեություն էր ծավալել։
  • Ազգագրական հանդէս, N1, 1895, Շուշի, ՎԹՄԹ,Հայ ազգագրական առաջին պարբերականն է, որի առաջին հատորը տպագրվել է Շուշիում, մյուսները՝ Թիֆլիսում (1896–1916)։ Խմբագիր-հրատարակիչն էր ազգագրագետ, հնագետ և բանահավաք Ե. Լալայանը։ Հրատարակվել է 26 հատոր, որոնցում տեղ են գտել հայ ազգագրությանը, բանահյուսությանը, հնագիտությանը, վիմագրությանը, պատմությանը, իրավունքին, արվեստին վերաբերող նյութեր և ուսումնասիրություններ։
  • Խմբանկար՝ Շուշիի քաղաքային դպրոցի աշակերտուհիները, 1906թ., Շուշի, ՀՊԹ 6335,1875 թվականին Շուշիի տեղական-գավառական ուսումնարանը վերափոխվել է պետական քաղաքային դպրոցի, որը գործել է մինչև 1920 թվականը։ 1860-70 ական թթ․ հասարակական-մշակութային կյանքի ընդհանուր աշխուժացմամբ՝ դպրոցական-լուսավորական գործը Արցախում զարթոնք է ապրում: Անվանի մանկավարժներ Պետրոս Շանշյանը, Պերճ Պռոշյանը, Ղազարոս Աղայանը, Խորեն Ստեփանեն Ստեփանեն (Ստեփան Ստեփանյանը) և ուրիշներ, մանկավարժական բեղմնավոր գործունեություն էին ծավալում դպրոցներում՝ կիրառելով ուսուցման առաջավոր մեթոդներ։
  • Մարիամյան օրիորդաց ուսումնարան, լուսանկար՝ Ռաֆիկ Հակոբյանի, 1976թ., Շուշի, ՀՊԹ 2534,Ծխական դպրոցը բացվել էր 1864 թ․ Հախումյան ամուսինների և նշանավոր հասարակական գործիչ և մանկավարժ Պետրոս Շանշյանի նախաձեռնությամբ։ Այն որոշ ընդմիջումներից հետո վերաբացվել է Ղուկասյան եղբայրների շնորհիվ՝ վերանվանվելով «Մարիամ-Ղուկասյան» օրիորդաց ուսումնարան և գործել մինչև 1920 թ․։
  • Զորավար Անդրանիկի ֆիդայական ջոկատը, 1918 թ․, Արցախ-Սյունիք, լուսանկար՝ Ռուբեն Տեր-Ստեփանյանի, ՀԼՊԱԾ PL1982.028.067,Ռուբեն Տեր-Ստեփանյանը (Բագրատունի) եղել է Անդրանիկի և իր զորաջոկատի բժիշկը։ Ծնունդով Խարբերդցի էր։ 1910 թվականին ավարտելով Թաֆթս համալսարանի բժշկական բաժինը՝ Ռուբեն Տեր-Ստեփանյանը Բոստոնից հեռացած առաջին կամավորներից էր, որը 1914 թվականին միացավ գեներալ Անդրանիկի զորաջոկատին՝ ի նպաստ Հայաստանի պաշտպանության։
  • Արցախի անկախ հանրապետությանը նվիրված հուշամեդալ, 1993 թ., Լիոն, ՀՊԹ 20258/2,Հուշամեդալը սահմանափակ քանակով հատվել է 1993 թվականին Լիոնում։
  • Մելիք Եգանի ապարանքի մուտքը, նկարիչ՝ Ռուբեն Հովհաննիսյան, նյութ՝ յուղաներկ, կտավ, ՏԹ,Ապարանքը 1737 թ․ Տող ավանում կառուցել է Դիզակի Մելիքության հիմնադիր Ղուկաս վարդապետի որդի Մելիք-Եգանը (1716-1744)։
  • Տողասար (Հադրութ), նկարիչ՝ Ռուբեն Հովհաննիսյան, նյութ՝ յուղաներկ, կտավ, ՏԹ
  • «Զրույցներ», Վրթանես Փափազյան, 1911, Շուշի, Համազգային Հայագիտական Միութիւն: Գրքում ընդգրկված է 21 զրույց։ Հայ գրող, քաղաքական և մշակութային գործիչ Վրթանես Փափազյանը հայ ժողովրդի սոցիալ-քաղաքական ծանր վիճակը ներկայացրել է այլաբանական զրույցների միջոցով։ Գիրքը տպագրվել է Բագրատ Տեր-Սահակյանի տպարանում, որի հրատարակչական գործունեությունն ընդհատվել է 1920 թ. մարտի 23-ին՝ Շուշիում կազմակերպված հայերի կոտորածից հետո։